Gora na posljednjem popisu stanovništva u SFR Jugoslaviji – 1991. godine

Popis stanovništva na Kosovu 1991. godine bojkotirala je većina Albanaca. Ukupno je popisano oko 360 hiljada stanovnika, od čega 194 hiljade Srba, 58 hiljada Muslimana, 20 hiljada Crnogoraca, 10 hiljada Turaka i manji broj pripadnika ostalih zajednica.

U Gori je popisano 16.507 lica, od kojih apsolutnu većinu čine Muslimani (16.122). Na popisu još nisu bile uvedene kategorije Bošnjak i Goranac, te je stanovništvo Gore kod izjašnjavanja o nacionalnom identitetu ostalo jedinstveno i homogeno. Međutim, po pitanju maternjeg jezika došlo je do diferencijacije i podjele.

Nakon demokratskih promjena i uvođenja višepartijskog sistema, vođene su aktivnosti sa ciljem da se stanovništvo Gore pripremi za predstojeći popis. Postignut je visok stepen saglasnosti i prihvaćen model: nacionalnost – Musliman, jezik – bosanski, vjera – islam. Aktivisti SDA su uoči popisa obilazili naselja Gore i ukazivali narodu da je to najbolja formula kojom se garantuje opstanak i prosperitet zajednice.

Ponuđeni modaliteti po pitanju nacionalnog i vjerskog izjašnjavanje nisu bili upitni, jer je odrednica Musliman značila i kontinuitet s višedecenijskim etnonacionalnim izjašnjavanjem najvećeg dijela stanovnika Gore. Međutim, teškoće su se javile kod izjašnjavanja po pitanju maternjeg jezika. Srpskohrvatski/hrvatskosrpski je decenijama bio jezik školstva i administracije na širem prostoru i teško je bilo promijeniti to i ubijediti ljude u nešto drugo. Bosanski jezik je bio novina te je naišao na protivljenje i otpor režimskog dijela goranskih intelektualaca.

Međutim, rezultati popisa po pitanju jezika bili su iznenađujući i alarmmantni za sve a posebno za srpske nacionalističke krugove. Iz tog razloga pokrenut je veliki naučno-istraživački projekat „Šarplaninske župe Gora, Opolje i Sredska“, poznatiji po kratici GOS. Istraživanja, koja je na terenu obavio Geografski institut „Jovan Cvijić”, trajala su u periodu od 1991. do 1994. godine. U Projekat je bilo uključeno i dvadesetak drugih naučnih i stručnih ustanova i 93 istraživača, a rezultati „istraživanja“ su kasnije publikovani i objavljeni u tri knjige na preko hiljadu stranica.

Autori Projekta su zabrinuti i ukazuju na moguće posljedice s obzirom da državna statistika nije predvidjela goranski etnički modalitet, te su Goranci kod finalne obrade podataka popisa 1991. službeno predstavljeni kao Muslimani u etnonacionalnom smislu, čime je otvoreno polje „za svojatanje Goranaca od strane bošnjačko-sandžačkog islamsko-fundamentalističkog jezgra muslimanske nacije.“ (GOS, str. 28-29)

„Međutim, on može imati i karakter upozorenja koje uzima u obzir neke indikativne strukturne pokazatelje dobijene pomenutom posebnom obradom popisnih rezultata iz 1991. godine urađene u Računarskom centru Republičkog zavoda za statistiku Srbije. Naime, ovi indikatori, kojih nema u publikovanim popisnim rezultatima, nagoveštavaju mogućnost cepanja jedne značajne strane etnokulturnog bića Goranaca. Oni su, u nemogućnosti da se u okviru ponuđenih modaliteta izjasne kao Goranci 1991, kao i prethodnih popisnih godina, prihvatili ‘muslimansku opciju’ kao sekundarnu identifikacionu etnonacionalnu kvalifikaciju – koja im je, ruku na srce, najbliža iz repertoara raspoloživih modaliteta – ali su se zato međusobno diferencirali kod izjašnjavanja o maternjem jeziku.“ (GOS, str. 46-47)

Autori projekta vješto sakrivaju i nigdje ne pominju bosanski jezik, ali su veoma zabrinuti zbog „mogućnosti cepanja jedne značajne strane etnokulturnog bića Goranaca… koji su prihvatili ‘muslimansku opciju'“. Postavlja se logično pitanje na osnovu čega su autori došli do ovog zaključka kad je dobro poznato da se na ovom popisu preko 95% stanovnika Gore izjasnio Muslimanima. O kakvom je onda cijepanju riječ? Autori govore o tome, ali uporno izbjegavaju otvoreno iznijeti činjenicu da se 54.8% stanovnika Gore izjasnilo da im je maternji jezik bosanski. To su „strukturni pokazatelji“ o kojima pišu autori i „kojih nema u publikovanim popisnim rezultatima“, a koji „nagoveštavaju mogućnost cepanja jedne značajne strane etnokulturnog bića Goranaca“ i koji imaju „karakter upozorenja“.

„Drugim rečima, održanje goranskog identiteta traži svrsishodnu podršku državne zajednice i razvijanje svih potrebnih uslova za negovanje tradicionalnih i organizovanje novih delatnih i duhovnih veza između Goranaca u zavičaju i Goranaca u rasejanju. Glavna svrha ove akcije sastoji se u sprečavanju homogenizacije i egzodusa Goranaca (ciljeva albanizacije, islamističke identifikacije etničkog i konfesionalnog bića…)“ (GOS, str. 46.)

„Imajući sve to u vidu, smatramo da je krajnje vreme za ozvaničenje goranske etničke grupe kao zvanično priznate etnonacionalne i etnokulturne kategorije, čime se goranska etnička grupa, bez obzira na sva dosadašnja izjašnjavanja, dovodi na nivo primarne identifikacione etničke zajednice. Ovaj zahtev, koji nije samo formalne prirode, niti ga treba stavljati pod dominaciju političkih ciljeva, podrazumeva i određene programske osnove na planu ekonomskog i demografskog razvoja.“ (GOS, str. 46-47)

Autori Projekta insistiraju na razlikama i izdvajanju Goranaca iz muslimanskog korpusa, te stoga to pitanje veoma često potenciraju u svojim stavovima: „Goranska etnička grupa se po svom kulturnom i etnopsihičkom entitetu bitno razlikuje od svih ostalih muslimanskih populacija u zemljama prethodne Jugoslavije. To se prvenstveno odnosi na bošnjačko-sandžački etnonacionalni supstrat iz koga je, uostalom, i stvorena politička muslimanska nacija početkom 60-tih godina voljom tadašnje jugoslovenske i bosansko-hercegovačke političko-ideološke vrhuške.“ (GOS, str. 46-47)

Prof. dr Sadik Idrizi