Muslimanski doprinos medicinskoj nauci

Najveći naučni napredak u medicini je napravljen između osmog i jedanaestog stoljeća, tokom vladavine Umejjevića i Abbasija.

Muslimani su se upoznali s grčkim opisima anatomije i kroz vlastito istraživanje otkrili mnoge greške u njihovom radu. Naprimjer, za razliku od Galena koji je smatrao da se ljudska lobanja sastoji od sedam kostiju, muslimanski naučnici su smatrali da je Muhammed, a.s., otkrio košćice u uhu koje omogućavaju slušanje.[1] Juhanna ibn Messavejh je secirao majmuna kako bi dobio više informacija o ljudskom tijelu. Ez- Zehrāvī je naglašavao kako je znanje anatomije neophodno da bi se postalo hirurg.

Između devetog i dvanestog stoljeća sagrađene su brojne velike bolnice. Ove bolnice su se zvale bimaristani (bimar – bolestan, stan – mjesto na kom se ostaje). To su bile dobro organizirane institucije zasnovane na principima ljudskog dostojanstva, časti i higijene. Njima su upravljali stručni ljekari, a služile su i kao centri za učenje i institucije za istraživanje. Mnogi poznati islamski ljekari su radili u ovim bolnicama. Jedna od ranih bolnica, Muktedī, je pod rukovodstvom poznatog ljekara, Er-Rāzīja osnovana 916. g. u Bagdadu. Osoblje ove bolnice su činili brojni ljekari i specijalisti među kojima su se posebno isticali hirurzi i hirurzi ortopedi. Razvoju ovih bolnica je veliki doprinos dali su islamski ljekari. Bolnice su bez naknade služile svim građanima, bez obzira kojoj rasi ili religiji pripadali. Postojali su odvojeni odjeli za muškarce i žene, te posebni odjeli za medicinske bolesti, zarazne bolesti i psihijatriju. Kako bi se osigurao visok kvalitet njege, ljekari i medicinsko osoblje bili su certificirani. Bolnicama su bile pridružene i biblioteke kojima su se često služili studenti i profesori. Ostalo je zabilježeno da su ove bolnice bile opremljene poput palača. Ibn Džubejr, znameniti arapski putopisac, opisao je njegu pacijenata u bolnici Muktedī:

“U ovoj bolnici postoje najbolji uvjeti za pružanje medicinske pomoći. Prema pacijentima se osoblje odnosi s ljubaznošću i saosjećanjem. Svi pacijenti besplatno dobivaju hranu i njegu. Da bi se ispunile sanitarne potrebe, kroz cijevi se dovodi voda Tigrisa. Svakog ponedjeljka i četvrtka ugledni medicinski specijalisti posjećuju ovu bolnicu i pomažu osoblju u dijagnosticiranju kompliciranih i hroničnih bolesti te predlaganju načina liječenja. Pored toga, poslužitelji prema uputama ljekara spremaju hranu i lijekove za svakog pacijenta.”[2]

U velikim gradovima kao što je Bagdad, mentalni bolesnici se liječe u odvojenim bolnicama. Prva poznata bolnica za mentalne bolesnike je izgrađena u desetom stoljeću u Bagdadu, a kasnije i u Damasku. Prema mentalnim bolesnicima se odnosi s ljubaznošću i dostojanstvom i njihova patnja se smatra dijelom bolesti. Ovo je bio period kada su u Evropi mentalno oboljeli smatrani vješticama i opsjednutim, a neki od njih su čak živi spaljivani. Nasuprot tome, mentalno oboljeli pacijenti u bagdadskim bolnicama primali su lijekove i podršku. Tek 1793. god. je Philippe Pinel uveo humani tretman mentalnih bolesnika u Francuskoj, što je tek kasnije usvojeno u drugim dijelovima Evrope.

Islamski ljekari su potakli regulaciju medicinske prakse certificiranjem ljekara i farmakologa. Slična pravila su poslije ustanovljena i na Siciliji kada je kralj Roger II (1095.-1154.) naredio da ljekari moraju položiti stručni ispit prije nego što se počnu baviti medicinom. Dakle, u Evropi je Italija bila prva zemlja koja je postavila zahtjev za certificiranjem, a nakon nje su isto učinile i Španija i Francuska.

Ovo opsežno znanje se iz evropskih medicinskih škola u Montpellieru i Salernu širilo Evropom. U klasičnom djelu u kojem su sistematizirani lijekovi, Pharmacopoeia Londonskog medicinskog fakulteta (1618.) priznat je doprinos muslimanskih (i grčkih) ljekara. Ono sadrži ilustracije portreta nekoliko velikih naučnika među kojima su Hipokrit, Galen, Avicena (Ibn Sina) i Mesue (Ibn Zekerijja bin Masavejh).[3]

Muslimanski hirurzi su razvili niz izuzetno naprednih hirurških tehnika, posebno u očnoj hirurgiji. Oni su intenzivno koristili kauterizaciju u hirurgiji i opisali niz bolesti koje se njome mogu liječiti. Ibn Zuhr (dvanaesto stoljeće) je opisao postupak traheotomije, a Ez-Zehrāvī (deseto stoljeće) je izumio mnoge hirurške instrumente, kao što su oni za unutrašnji pregled unutrašnjeg uha, pregled mokraćne cijevi te instrument za otklanjanje stranih tijela iz grla. Njegove knjige o hirurgiji sadržavale su ilustracije svih hirurških instrumenata koje je koristio. Muslimanski ljekari su također prilikom izvođenja operacija koristili anestetike.

Islamski ljekari su prvi pisali medicinske udžbenike u obliku u kom su ih studenti medicine mogli koristiti za učenje. Ovi udžbenici su se zasnivali na grčkim i drugim raspoloživim radovima kao i na novim naučnim podacima koje su sakupili sami islamski ljekari. Najpoznatije medicinske radove stvorili su Er-Rāzī (Rhazes, 932.), Ez-Zehrāvī (Albucasis, 1013.), Ibn Sīna (Avicenna, 1092). Er-Rāzī je prvi ljekar koji je opisao kako razlikovati male od velikih boginja. Također je raspravljao o liječenju različitih oboljenja smanjenjem i regulacijom ishrane. Nekoliko stoljeća poslije, regulacija ishrane se ponovno ističe kao najvažniji vid liječenja mnogih ozbiljnih bolesti kao što su dijabetes, visok krvni pritisak i srčana oboljenja. Er-Rāzījevi udžbenici su prevođeni na latinski jezik i sve do kraja šesnaestog stoljeća korišteni u evropskim medicinskim školama. Ibn Sinaovo enciklopedijsko djelo, Kānūn fi-t-tibb pruža pregled ukupnog znanje medicine iz antičkih i islamskih izvora. On je dokumentirao i svoj doprinos medicini kao što su prepoznavanje zaraznosti phtisisa i tuberkuloze i širenja bolesti putem vode i zemljišta. Njegove knjige su sadržavale autentičnu evidenciju 760 vrsta lijekova koji su bili u upotrebi, a njegovi spisi su prevođeni i u Evropi korišteni kao udžbenici nekoliko stoljeća.

Er-Rāzī i Ibn Sīna su zajednički opisali različite dijelove oka i opazili da pokrete oka uzrokuje kontrakcija očnih mišića, a pokrete zjenice skupljanje i širenje dužice oka. Islamski hirurzi su također vršili operacije odstranjivanja očne mrene. Najvažniji doprinos Ibn el-Hejsema (956.-1038.) je tačan opis vizualne percepcije. On je prvi dokazao da zrake prolaze od objekta prema oku, a ne obratno, što je bilo rasprostranjeno mišljenje koje su prvi uspostavili Euklid i Ptolomej. On je također opisao kako se odrazi objekta u oku prenose duž optičkog nerva do mozga, na kraju stvarajući vizualne predodžbe.[4]

Ebū el-Kāsim ez-Zehrāvī je rođen u Kordobi 936. god. i smatra se najvećim hirurgom čiji su sveobuhvatni medicinski tekstovi, u kojima je kombinirao učenja istoka i klasike, oblikovali evropsku predrenesansnu hirurgiju. Napisao je mnoge poznate knjige, uključujući Et-Tasrīf u trideset tomova kojeg sačinjavaju radovi njegovih prethodnika hirurga, kao i opisi njegovih hirurških postupaka. Zadnji dio knjige koji sadrži iluistracije više od 200 hiruških instrumenata predstavlja prvo nezavisno ilustrirano djelo iz hirurgije. Njegove knjige su punih 500 godina ostale vodeće iz oblasti hirurgije u Evropi.138

Islamski ljekari su opisali anatomiju pluća i bronhija i odnos između krvnih žila i zraka u plućima. Ibn en-Nefīs (1213.-1288.) je bio prvi koji je opisao dva cirkulatorna sistema, aortalni i plućni i to tri stoljeća prije Harveyevog otkrića. Također je obradio funkciju koronarnih arterija u snadbijevanju srčanog mišića.

Autor: M. Basheer Ahmed

Bivši profesor psihijatrije, Univerzitet u Dalasu, Teksas

Iz članka: Doprinos muslimanskih ljekara i drugih učenjaka u periodu od 700. do 1600. god.n.e. u knjizi: Muslimanski doprinos svjetskoj civilizaciji

[1] H.N. Wasti, Muslim Contributions to Medicine (Lahore, Pakistan: 1962).

[2] H.N. Wasti, “Hospitals are Owned by Arab Physicians in the Middle Ages,” in Muslim Contributions to Science, ed. M.R. Mirza & M.I. Siddiqi (Pakistan: Kazi Publications, 1986).

[3] Whitty, The Impact of Islamic Medicine.

[4] Wasti, Muslim Contributions to Medicine; A.Ali, The Arab-Muslim Legacy to Ophtalmology (Hyderabad, India: Islamic Culture, 1999).

Izvor: Islam.ba